مێشێل كۆنتا
و: مستەفا زاهیدی
بیرمەندێ كە وەها
گەڵاڵەی رشتبوو كە هاوكات هەم "سپینۆزا" بێت و هەم "ستاندال"
هاوڕێكانی سەردەمی
گەنجێتی پێیان دەوت " پیاوە بچووكەكە" رەنگە لە بەر ئەوەی دەیانزانی بەڵێنی
بە خۆی داوە ببێ بە پیاوێكی گەورە. خۆی، لەو كاتەوەی كە تەنها پشت ئەستوور بوو بە
خۆی، دوو دڵا نەبوو لەم شتە. ریمۆن ئارۆنباوەڕ بە خۆ بوونەكەی بە یاد دەهێناوەو بە باشی باسی دەكرد :" لە ئاستی
كانت یان هێگلدا بوو؟ّ! بۆچی وا نەبێت؟ هەوپۆلیەكانی لە خۆیان دەپرسی كە ئەو و هاوڕێ
هەمیشەییەكەی "نیزان" كامیان لە
پێشدا ناو دەردەكەن و ناودەركردنی كامیان هەمیشەیی دەبێت؟" ئارۆن لای
وابوو سارتر لە فەلسەفەدا و "نیزان"
لە ئەدەبیاتدا دەیانتوانی بە وەها پلەیەك بگەن. سارتر خۆی دەیگێڕیتەوە كە لە سەر ئەو
باوەڕە بووە كە لە داهاتوودا دەبێت بە پیاوێكی گەورە، كە وایە بە شێوەی
"سارتری گەنج" ژیاوە كە بیۆگرافی نووسەكان (لە داهاتوودا) دەپەرژێنە سەر
وردەكارییەكەی. باشتر بڵێین كە وەها گەڵاڵەی رشتبوو كە ه هاوكات هەم سپینۆزا بێت و هەم ستاندال . بۆ یەكەم جار كە سیمۆن دۆبۆڤار بەهاری 1929 سارتری دیت، ئەم باوەڕە جوانە ئاوێـتە
لە گەڵ شەپۆلی ماندوو نەناسانەی ئەندێشەكانی سارتر، ئەوەی خستە ژێر كاریگەری خۆیەوەو
بەڵام دوای خوێندنەوەی یەكەم وتارەكانی بە هۆی رووبەڕوو بوونەوەی لە گەڵا ساویلكەیی
نووسەر، راچڵەكی. رووداوێكی بان سروشتی بۆ سارتر رووی دابوو: ئەو هەمدیسان لە دایك
ببۆوە. ئەم رووداوە بۆ هەمووان روو دەدا، بەڵام بۆ سارتر ئەم لە دایك بوونە هاوكات
بوو لە گەڵ وەرچەرهانێكی بوون ناسانە : رووداوێكی حەقیقی. بە واتایەكی تر ئەو وای
بیر دەكردەوە كە وەها رووداوێك دەكرا هەر روو نەدا. دواتر سارتر لە كتێبی و"
وشەكان" دا لە شیكردنەوەی هەڵومەرجی تایبەتی سەردەمی منداڵی خۆی نووسی:"
بەختی من ئەوە بوو كە مناڵی كەسێكی مردوو بووم: مردوێ ، كە چەن دلۆپ سپێرمی پێویسیتی
ئامادە كردبوو بۆ درووست كردنی مناڵێك."
ئەو لەم بارەوە هەستی بە بەختەوەری دەكرد:" نەبوونی باوك لە تەمەنی كەمدا"
ببوو بە هۆی ئەوەی بە هۆی "برینی هێزەوە نەجاویەت" و سۆپێر مانی نەبێت. كە وایە ئەو شتێكیزیاتری هەبوو و ئەم تایبەتمەندییە
زیادیە ئەوی بەو باوەڕە گەیاند كە مرۆڤی راستەقینە ئەمەیە (واتە دەبێ وەها تایبەتمەندییەكی
هەبێ). بە گشتی ئەو لە سەرەتای لە دایك بوونەوە بیرمەند و فیلسووفی ئازادی بوو
چونكە هەر لە مناڵیەوە لە گەڵ تایبەتمەندی بێ ئامانجی مرۆڤدا ژیابوو: ژیانێ كە هەمووان
ناتوانن هەلوومەرج بگۆڕن بۆ ئەوەی رێگاكەیان بگۆڕن. ئەم باروودۆخە لە ژیاندا دەتوانێ
گەرەنتی پێشەنگ بوون بێت بۆ تاك.
سەرەِرای ئەمانەش
شێوەیەكی دۆزیەوە، كە بەهایەكی جیهانی دەدات بە بەهای گەیشتن بەم حەقیقەتە. سارتر
بۆ ئەم كارە كاتی زۆری دانا. بە سەر ئایدیالیسمی كانتیدا زاڵ بوو، سەرجەم تیۆرییەكانی
لێكدایەوە‌و دایانیە بەر تیشكی رەخنە بە بێ ئەوەی ئەو تیۆرییانە ئەو قانێع بكەن.
ئەو كاتەی كە ئارۆن دەرۆشت بۆ یاری تێنس، سارتر بە دەمارگرژیەوە پێداگری دەكرد لە
سەر باوەڕەكانی، چونكە باوەڕی بە راست بوونی وتەكانی خۆی و ئەندێشەكەی هەبوو. لە سەرەدەمێكدا
كە هاوڕێكەی نیزان، بە هێزێكەوە كە دەربەست بوونی بە حیزبی كۆمۆنیستی فەرانسە پێی
دەبەخشی، لە رۆمانەكانیدا بە توندی هێرشی دەكردە سەر چینی دوژمنی مرۆڤایەتی واتە بۆرژوازی،
سارتر سەرقاڵی نئۆ كلاسیسمی میرات ماو لە والریبوو و ئووستوورەی تازەی دەربارەی ئەفسانەی حەقێقەت پێشنیار دەكرد و هەوڵی دەدا
سەر لە نوێ چیرۆك بنیات بنێتەوە. دواتر بە پێشنیاری "كاستۆر" ی چاك(
سارتۆ ئەم هاوڕێیەی-بوۆڤاری_ وەها ناو نابوو) بڕیاری ئەزموونی بنیاتنەری خۆی بە شێوەی
رۆمان بنووسێ. بەرهەمی ئەم كارەی بە ئەو پەڕی بێ فیزیەوە ناونا " كتێبی پێشهات"
. بوار بە خوێندنەوەی یەكەم رەشنووسەكەی كە سارتر لە "هاور"- ئەو شوێنەی
كە سارتر لەوێ دەرسی دەوتەوە- نووسیبووی، ناوچاوی گرژ كرد. ئەم نووسراوەیە هێشتا
زۆر بۆن و بەرامەی مامۆستا بوونی لێدەهات. ئاخۆ نەیدەتوانی لە تەكنیكی چاوەڕوان
كردن كەڵك وەربگرێ بەو چەشنەی لە سینەماو رۆمانە ئەمریكاییەكاندا كەڵكی لێوەردەگیردرێ
و هەردووكیان(سارتر و دووبۆڤار) بە دڵیان بوو؟ سارتر بەسەرهاتەكەی لە بەشی بێڕلین،
كە بە پێی نووسراوەكەی خودی سارتر، دوای بە دەسەڵات گەیشتنی كەسێك بە ناوی ئادۆلف
هیتلەر، لە ساڵەكانی 1933- 1934 بە مەبەستی سەردانی هۆسرێل و هایدگێربەرەو ئەوێ سەفەری كردبوو، دەست پێكردبوو و بە تەواوەتی گۆڕیبووی.
جاریكیتر بۆڤار،
كە دواتر بە " یەكێ لە شاهیدە ورد بینەكان" ناوی لێدەبا، كە بەرامبەر
كاری خراپ " لیبوردنی نییە" ئەم كارەی بە دڵ نەبوو. هەر بۆیە، سارتر دەست
نووسەكانی لە سەر كورسی كارەكەی دانا، بەشە زیادییەكانی لێ بڕی و دواتر كردی بە
نووسراوەیەكی ساف و تۆكمە. بەڵام ئەم نووسراوە چاك كراوە كە ناوی " مالیخولیا" ی لێنرابوو، بە دڵی خەبیر و شارەزاكانی ناوەندی
بڵاو كەرەوەی "گالیمار" نەبوو. سارتر هەستی بەوە كرد كە لە دەروونی خۆیدا
رەت بۆتەوەو دەرنەچووە، لەو روەوە كە ژنێكی جوان كە ئەوی شەیدای خۆی كردبوو، جوابی
رەدی بێداوە، تووشی خەمۆكی بوو، لای وابوو كوللە دەریاییو قرژاڵەكان بە شوێنیەوەن،
لای وابوو تووشی نەخۆشییەكی دەروونی خراپ بووە. بەڵام بۆڤاری هاوڕێی زۆر نیگەران
بوو و لای وابوو ئەو دەیهەوێ خۆی بخاتە قوولاییەكانی شێتێتییەوە. سارتر لە كۆتاییدا
شێتێتی نا لاوە، "شارل دۆلن" ی
هاورێیی وەك واسیتە ناردە لای "گاستۆن
گالیمار" كە یەكێك بوو لە هاورێكانی
دۆلن، گالیمار ئەم رۆمانە سەیرەی وەرگرت، بەڵام ناوی "رشانەوە". ی بۆ ئەم
رۆمانە پێشنیار كرد. سارتریش رازی بوو بەوەی كە تا رادەیەك لە لایەنە رەشۆكی و ناشیرنەكانی
بەرهەم كەم بكاتەوە. هەمووان درێژەی رووداوەكە دەزانن. ئەم بەرهەمە رەخنەی باشی لێگیرا،
بوو بە پاڵێوراوی خەڵاتی "گۆنكۆر"بڵاو بوونەوەی چیرۆكی كورت و وتار لە (گۆڤاری ئەدەبی ) " N.R.Fكە یەكێك لەو بابەتانە دەربارەی "مۆریاك" نووسرابوو و بوو بە هۆی بێدەنگ بوون و سەرلێشێواوی
ئەم نووسەرە كاتۆلیكە.
بەر لە شەڕ
سارتر چ شتێكی بە ئەدەبی جیهانی بەخشی كە دواتر، بە شێوەی واقعی دەردەكەوێ؟ دیدێكی
ورد و قووڵ و لە هەمان حاڵدا توند لە سەر هەلوومەرجی ژیانی مرۆڤایەتی. روانینێكی
بوون ناسانە،نەك سیاسی: مرۆڤ لە گەڵ ئەوەی بە راستی لە بوونی خۆی بڕوانی تووشی دڵەڕاوكە
دەبێت. مرۆڤ ئەو شتەیە كە نیە و ئەو شتە نییە كە هەیە، و ئەم دوور بوونە لە خود، ئەوەی
كە ناتوانی رووبەڕووی خۆی بێتەوە، هیچ شتێ نییە مەگەر ئەو شتەی كە پێی دەوترێ
ئازادی ویژدان.
"هۆسرێل"
ئەم نووری زانین و وێژدانە بە " روانگە یان روو لی هێنان" ناو دەبا. مرۆڤ لە جیهاندا ، بە تەواوەتی كەوتۆتە دەرەوەو لە مەترسی تۆفانی
واقێع دایە. شتێكی دەروونی دەروونبوو بوونی
نییە، ئەو شتەی كە پێی دەوترێ ژیانی دەروونی هیچ نییە جگە لە فێلێك، جۆرێ دڵخۆشكردنی
بێهوودە بەو ئەفسانانەی كە لە خۆیەوە سەرچاوەیان گرتووە. دیاردە ناسی ئێمە لە
"پرۆست" و دەروونناسی رزگار دەكات.
خەیاڵ، توانایەكی وێران كەرە تایبەت بە زانین و دەبێ بە هۆی ئازادی زانین. بەڵام ئەم
ئازادییە پێشكەشیەك نییە، بەڵكوو بە پێچەوانەوە دەبێ هۆی بەرپرسایەتی و دەربەست
بوون، بە دەر لەمەش، ناتوانین لە دەست ئەم ئازادییە هەڵبێییەن مەگەر ئەوەی مرۆڤی مەبەستێكی
خراپی بێت یان بیهەوێ لە گەڵ خۆی و دیتران درۆ بكات. ئازادی بە پێًچەوانەوە، سەرەڕای
هەموو جەبر گەراییەكان- لەوانە نەزانین- دەبێ بە هۆی بڵاوتر بوونەوەی پانتای ژیان.
ئەم بابەتە
بوونگەراییە سارترییە یان ئیگزستانسیالیزمی خوانەناسانە كە دواتر (1943) لە كتێبی
"بوون و نەبوون" دا تیۆریزە دەكرێن،
هەر لە سەرەتای دەیەی 1930ەوە لە وتارەكانی سارتردا دەبیندرێ.( ئێگزیستانسیالیزمی
سارتری یان ئێگزیستانسیالیزمی خوانەناسانە بەرامبەر بە ئێگزیستانسیالیزمی مەسیحی بە
كار دەبرێ كە بۆ یەكەم جار لە ئایدیای "كیەركەگارد" دا دەبیندرێ). شەڕ دەبێ بە هۆی ئەوەی كە
سارتر پەرە بەم تیۆرییە بدات و بە قووڵی بە ناویاندا رۆ بچێ.
دەتوانین بڵیین
جەنگ گەورەترین دەستگەوتی بۆ ئەو هەبوو. – ئەگەر ئەم وتەیە نەبێ بە هۆی پارادۆكس بێژیەكی
شەرمهێنەر.- دوای ئەوەی فەرانسە لە داگیر كاری ئازاد كرا سارتر دەستی دایە نووسینی
وتاری "كۆماری بێدەنگی" و بەم رستە بە ناوبانگەی خۆی دەستی پێدەكات:"
ئێمە هیچ كات بە رادەی ئەو كاتەی كە (ئاڵمانەكان) فەرانسەیان داگیر كردبوو ئازاد نەبووین."
سارتر لە سەر ئەو باوەڕە بووە كە لە هەلوومەرجێكی بەرتەسكدا (فەرانسەوییەكان) لە گەڵ
حەقیقەتی هەلوومەرجی مرۆڤانە و هەڵبژاردنە ئەستەمەكاندا روو بە روو بوون. سارتر بە
تایبەت دوای مەرگی بەردەوام رەخنەی لێدەگیردرا چونكە بۆ بەرگری كردن، بە جێگای چەك
تەنها دەستی بردبوو بۆ قەڵەم و تیرباران یان تەنانەت ئەشكەنجە نەكرا و " ژان
كاویس" یان" رێنە
شار" نەبووە. بەگشتی لە بەر ئەوەی تەنها
سارتر بوو رەخنەی لێدەگیردراو سەرزەنش دەكرا. بە جێگای كوشتنی ئاڵمانییەكان یان تەقاندنەوەی
شەمەندە فەڕەكان "مێشەكان"،"كۆبوونەوەی نهێنی" و
"بوون و نەبوون"ی نووسیوە. ئەوەی كە دواتر خۆی ، خۆی سەرزەنش كردوەو رەخنەی
لە خۆی گرتوە شتێكە كە دەكرێ لێی وەربگێردرێت، بەڵام رەخنە و سەرزەنش كردنی دیتران، بەتایبەت ئەوانەی
بەرهەماكانیان خوێنۆتەوە دەكرێ بە گاڵتە بزانرێت. چونكە بەرگری كردنی نووسەرو فیلووسفێك
كە سارتری ناوی، جێگای رەخنە نیەو ناكرێ نكۆڵی لێ بكردرێ و لە بەرچاو نەگیردرێ.
ئەگەر بابەتێك هەبێت
بۆ رەخنە گرتن و سەرزەنش كردن، شێوەی بەڵگاندنی ئەوە لە پاساودانی هەڵبژاردنە سیاسییەكانیدا
لە سەردەمی دوای شەڕ و لە ساڵەكانی 1950 و 1960دا. ئەمڕۆكە ئامانجی یەكگرتنێكی دیمۆكراتیكی
شۆڕشگێر ، كە سارتر لە ساڵەكنی 1949-1948 ا باسی لێوە دەكرد( و مەبەستیشی بەخشینی
نێوەرەكێكی عەینی و ئۆبژەكتیڤ بوو بە مافە ئابستراكتەكانی دیمۆكراسی بە پێك هێنانی ئورووپایەكی سۆسیالیست
و شۆڕشگێڕ) بۆ ئێمە ئاسانتر وەردەگیردرێ و قەبووڵ دەكرێ تا ئەو هەڵوێستەی كە ساڵەكانی
1952 تا 1956 گرتییە بەر لە بەرژەوەندی حیزبی كمۆنیستدا لە ژێر ناوی هاوڕێیانی
هاوسەنگەر و هاودەم، بەرگری كردن لە بەرەی سۆڤیەت لە شەڕی ساردا ، لە بەر ئەوەی بەرامبەر
بە بەرەی ناتۆ، چەك و چۆڵی كەمتری هەیە كە
وایە دەتوانێ ئاشتیخوازتر بێت),
بەڵام ئەم هەڵوێست
گرتنانە تەنها هەڵوێستی سیاسین لە حاڵێكدا ئەو شتەی كە بە لای ئێمەوە گرینگە شتێكیترە: ئەوەیە كە كە بەرهەمەكانی سارتر لەم ساڵانەدا كە
باسمان لێكرد، بە باوەڕی بەشێكی زۆر لە خاوەن رایان، لە وانە "بێرنارد هانری
لۆیی" لە راستیدا بەرهەمی هەڵكەوتەیەكە.
"رێگاكانی ئازادی" دوانە لە
ئازادیە لە ئەزموونێكی ئەدەبیدا بە شێوەی رۆمانە ئەمریكاییەكان، بە واقیع گەرایی و
زەینییانەوە. "ژنی پاكیزە" دەروونشیكاری
بوون ناسانەی سەرنج راكێشی نووسەرێكە لە لایەن نووسەرێكی ترەوە.( مەبەست خستە رووی
كێشەیە لە لێكدانەوەی دەرونشیكاری و ماركسیستیدا. و) "دەستە پیسەكان" ، "شەیتان و خودا" و " بەند كراوەكانی ئالتونا" هەڵگری كۆمەڵی پرسیاری هەژێنەرە كە ئێمە لەو
كاتەدا تووشی كێشە دەبین لە خۆمانی دەپرسین. " رەخنە گرتن لە عەقڵی دیالكتیك" هەوڵێكی بەردەوامە بۆ تێگەیشتن شێوەی سەرەو بن
بوونی روخساری ئازادی ئەو كاتەی جووڵە لە جیهانی ماددی دایە و ئەوەی كە تاقمێكی چۆن
بە هۆی پەیمانێكەوە كە بەستوویانە، لە گەڵ گۆڕانی هەلوومەرجی دەركەوتنیدا، كۆنەپەرەست
دەبێت و دەست لە درێژەدان هەڵدەگرێ. "وشەكان" شێوەیەكی تەنزئاوییە بۆ
رزگار كردنی خود، بە لە بەرچاو نەگرتنی تایبەتمەندییە ئوستوورەییەكانی مرۆڤ. " گێلی بنەماڵە" كۆ بەندییەكی مرڤناسانەیە كە لەوێدا "فلۆبێر" و هەوڵەكانی بۆ ئەوەی هەموو جیهان بخەنە چوارچێوەی
خەیاڵەوە لە جێهانێكدا كە مێژوویەكی هەیە
و فام هەڵگرە، بووە بە حەكایەتێكی كۆن و بەشێكە لە مێژووی رابردوو. بەشێكی زۆر لەو
بەرهەمانەی كە لە وێدا، نهێنییەكان لە بەر ترووسكایی تێگەیشتنی مرۆڤدا دەسڕدرێتەوە:بە
درێژایی سەدەی بیستەم، كەس وەك سارتر مرۆڤی عاقڵی تا ئەم ئاستە ئازاو بە هێز نەدیوە.
ئێمە دەكرێ
شانازی بە خۆمانەوە بكەین لە بەر هاو چەرخ بوونمان لە گەڵ ژان پۆل سارتری پڕكار و
پڕ ئێحساسدا.
60
ساڵَی تەمەن بوو لە گەڵی ئاشنا بوو و ئەو سەردەمە بوو كە لە لووتكەی ناو دەركردندا
بوو، ناو دەركردنێ كە ژمارەیەكی كەم لە
نووسەرانی فەرانسە بەو رادەیە ناویان دەركردوە،بەو پەڕی وزەو تواناوە خەریكی كار كردنبوو و هەموو سەرپێچی و هیوا و گەڵاڵەیەكی لە بەردەم خۆیدا دەدیت. بەڵام ئەو
لە سارتر بوونی خۆی بێ ئاگا بوو، ئەو كەسێكی تر بوو كە داوەرەكانی خەڵاتی نۆبێل ویستبوویان
بیكەن بە پەیكەریكی بەردی، ئەو شتەی كە ئەو لێی بێزار بوو. ژیانی خۆش دەویست و درۆی
لە گەڵ خۆی نەدەكرد.بەڵام لە كاتی دانیشتن لە گەڵ كەسانی نزیكیدا، لەو شوێنەدا كە
دەیزانی دیتران ناتوانن حەقیقەت و راستی قبووڵ بكەن، قسەی نەدەكرو بە بێ ئەوەی نیگەران
بیت یان بە هەست كردن بە تاوانبار بوون خۆی ئازار بدات. ئەو بەردەوام لە بەرەو پێش
چووندا بوو و من وەها ناسیم و تەنانەت ئەگەر سوكایەتیشی پێكرابا نیگەرانی ئەو شتە
نەبوو كە رابردوو بوو، زۆریش بەهای بە بەرژەوەندییە تاكە كەسیەكان نەدەدا كە مرۆڤەكانی
دەكرد بە كۆیلە.
ئەو بە پێی
" حوكمی جوانی وەفادار بوون بە بێ وەفایی بۆ هەموو شت" ئازاد بو و لە بەرامبەر
تۆفانی مێژوو و رەوتی فەزای قورس و وێرانكەری جیهاندا ئازاد مایەوە. زیندوویەكی گەورەیە
كە نەمردوو، چونكە بە بووە بە هەموو ئەو شتانەی كە بوە. بووە بە هاوارێك بۆ ئازادی
ئه‌م بابه‌ته 4054
جار خوێنراوه‌ته‌وه