وەرگێران بۆ فارسی:بەنەفشە جەمالی
و: جەعفەر ڕەشی (كۆمار)
بەشێكی زۆر لە جۆرەكانی نایەكسانی رەگەرزی هیچكات پیاوان تووشی نایەن،جیاوازیگەلێك كە ساڵانێكی زۆر ئاسایشی جەستە و دەرونی ژنان تووشی مەترسی دەكات، لە درێژەی ئەم بابەتەدا دەخاڵی نایەكسانی رەگەزی كە ژنان لە هەمووی جیهان تووشی دەبن ئاماژە پێ دەكری:
*درێژایی تەمەنی مناڵانی كچ: لە وڵاتانی هیند و چین،كە دوو وڵاتی پرحەشیمەتی جیهانن،زانیارییەكی گرینگ هەیە لە بابەت ئەوەی كە تا چ رادەیەك حەزیان بە زیندوومانەوەی مناڵانی كچی ژێر پێنج ساڵ هەیە.لە وڵاتی چین رێژەی گیان لەدەستدانی مناڵانی كچ حەوت لەسەد زۆرترە لە گیان لەدەستدانی مناڵانی كور. لە وڵاتی هیند لە سەر بنەمای لێكۆلینەوەیەك كە لە نێوان ساڵەكانی 2000 بۆ 2010 بە ئەنجام گەیشتووە، مەترسی گیانلەدەستدانی مناڵانی یەك بۆ حەوت ساڵ، حەفتاوپێنج لە سەد زۆرترە لە مناڵانی كور.
دەست ڕاەگەیشتن بە چاوەدێرییە پزیشكێكان، پێش و پاش منداڵبوون:بە پێی ئامارە جیهانێكان لە ساڵی 2017 لە وڵاتانێك كە لە حاڵی گەشەسەندندان 1.6 میلیارد ژن لە تەمەنی دووگیانیدا بوون، كە لەم رێژەیە تەنیا 63لەسەدیان لانی كەم چوار جار لە كاتی دووگیانیدا سەردانی ناوەندی پزیشكیان كردووە و تەنیا 72 لەسەد ئەوان لە ناوەندی دەرمانی و پزشكی مناڵیان بووە. تەواوی ئەو ژنانەی كە لە كاتی دووگیانی یان دوای مناڵبوون تووشی نەخۆشی بوون بە هۆی منداڵبوونەوە تەنیا یەك لەسەر سێی ئەوان چاوەدێری پزیشكیان بۆ كراوە.لە ساڵی 2017وە لانی كەم 308هەزار ژن لە وڵاتانێكی كە لەحاڵی گەشەسەندندان بە هۆی ئاسەوار و ئاكامی پێش دووگیانی گیانی خۆیان لە دەستداوە.2.7 میلیۆن كۆرپە لە مانگی یەكەمی لەدایكبوونی خۆیان گیانیان لەدەستداوە.زۆربەی ئەو گیانلەدەستدانانە لە ئەگەری بوونی چاوەدێریە پزشكی و بێهداشتێكان دەكرا روو نەدات و پارێزراو دەبوون.
*ئاموزش:كەمتر لە چل لە سەدی وڵاتانی جیهان دەستپێراگەیشتن فێركاری یەكسانیان لە نێوان كچان و كورانیان خستۆتە ژێر باری جێبەجێكردنەوە و كەمتر لە 39لەسەدی ئەم وڵاتانە بەش و رێژەی رەگەزییان بۆ كچان و كوران تەرخان كردووە بۆ گەیشتن بە ئاستی ناەندی لە خوێندندا.وەدەستهێنانی پێشكەویی لە بواری خوێندندا لە ئاستی سەرەتایی و ناوەندی دەتوانێ زیاتر لە 420میلیۆن نەفەر لە گەردوونی فەقیری و نەداری بخاتە دەرەوە. ئەم بابەتە دەتوانێ زۆرترین كاریگەری لە سەر ژیانی كچان و ژنان دابنێ.ژنان و كچانێك كە شایەد هیچكات ناتوانن لە ژیانینادا پێیان بخەنە قوتابخانە. حەتا كاتێك كە كچان دەچن بۆ قوتابخانەش جیاوازی رەگەزی بوونی هەیە.یەك لە سەر چواری مناڵە كچەكان دەڵێن، بە ئاسوودەیی ناتوانن كەڵك لە ئاودەستەكانی قوتابخانە وەرگرن.ئیحتمالی ئازار و ئەزیەتی رەگەزی و چەوسانەوە و كەڵكی وەگرتنی نەشیاو لە مناڵانی كچ زۆر زۆرترە.توندوتیژی لە سەر بنەمای رەگەزی لە قوتابخانەكانیش یەكێكی دیكە لە لەمپەرە بەربڵاوەكانی پێشگرتن لە خوێندن و بێ بەشبوونی كچانە لە مافی فێركاری و بەرەوپێشچوون.
*بێسەوادی(نەخوێندەواری):رێژەی774 میلۆن نەخوێندەواری بەتەمەن لە جیهاندا بوونی هەیە كە دوولەسەرسێی ئەوان لە ژنان پێكیدێنن.123میلۆن تازەلاوی نەخوێندەوار لە جیهاندا بوونی هەیە كە 61لەسەدی ئەوان لە كچان پێكهاتووە.رێژەی نەخوێندەواری ژنان لە 20ساڵی ڕابردوودا گۆرانكاری بەسەردا نەهاتووە.ئەمە نە تەنیا لە سەر ژیانی ژنان لە سەر ژیانی مناڵەكانیشیان كاریگەری دەبێت. ئیحتمانی زیندوو مانەوەی مناڵانی ژێر پێنج ساڵ كە دایكیان خوێندەواوریان هەیە 50 لەسەد زیاترە.
*سەربەخۆیی ئابووری:زۆربوونی رێژەی بەشداری ژنان لە ئابووریدا،دەبێتە هۆی گەشەی بەپەلەی ئابووری،بەڵام ژنان بەردەوام لە بواری بەشداری ئابووری بە شێوەی نایەكسان لە ئاست پیاواندا رێژەیان كەمترە و تووشی كێشەن.
لە ساڵی 2013،رێژەی دامەزراندنی پیاوان بۆ كاركردن بە پێی رێژەی حەشیمەت72,2لەسەد،لە بەراورد بە رێژەی ئاستی دامەزراندنی ژنان47,1لەسەد بووە. مەزەندە دەكرێ حەقدەستی ژنان لە ئاستی جیهانی دەتوانێ تا 76لەسەد زیاد بكرێ لە ئەگەرێكدا بۆشایی بەشداری ئابووری نێوان ژنان و پیاوان لە ناو بچێ، كە ئەمە نرخەكەی بری 17تریلیۆن دۆلار مەزەندە دەكرێ. ژنان هەروەها بەرپرسایەتی نایەكسانیان لە بابەت ئەو كارانەی كە حەقدەست وەرناگرن،هەیانە.ژنان یەك بۆ سێ ساعەت زیاتر لە پیاوان،كات تەرخان دەكەن بۆ كاری ماڵەوە.ژنان دوو بۆ دە ساعەت لە رۆژخۆیان تەرخان دەكەن بۆ پەروەردە و چاوەدێری لە مناڵان،پەكەوتووان و نەخۆشان.هەروەها ژنان یەك تا چوار ساعەت لە ڕۆژدا كەمتر لە پیاوان لە چالاكیی ئابووریدا كە داهاتی هەبێ بەشداریان هەیە.كاتێكی كە ژنان بۆ كاری ماڵەوەی تەرخان دەكەن بە شێوەی راستەوخۆ و بەشێوەی نێگەتیف لە سەر بەشداری و سەربەخۆیی ئابووری ئەوەان گاریگەری دەبێت.
*توندوتیژی دژی ژنان:كاریگەری نەگەتیف و دەرونی ئازاروئەزیەتی رەگەزی و دەستدرێژی دەتوانێ زیانی قەرەبوونەكراوی لە سەر جێگیربوون و ژیانی ژنان هەبێت.ژنانێك كە لە ژێر توندوتیژی فیزیكی و توندوتیژی رەگەزین دووقات زیاتر لە بەردەم لە ناوچوونی كۆرپەی ناو زگیاندان.ئیحتمالی ئەوەی كە تووشی خەمۆكی بن لە ئەواندا زۆرترە،و لە بەشێك لە ناوچەكاندا (1,5)قات زیاتر ئیحتمانی تووش بوون بە وایرۆسی ئایدزیان هەیە لە ئاستی ئەو ژنانەی كە توندوتیژیان لە لایەن هاوبەشی ژیانینان پێنەكراوە، زۆرترە.
بڵاوبوونەوەی ئازاری رەگەزی و توندووتیژی دژی ژنان كێشەیەكی قول و سیستماتیكە و یەكێك لە جۆرەكانی نایەكسانی رەگەزییە،لە هەمووی جیهان،120میلۆن كچ – كە رێژەیان كەمێك زۆرتر لە یەك لە سەر دە كەسە- ئەزمونی پێوندی ئیجباریان لە گەڵ یەكێك لە جۆرەكانی ئازاری رەگەزی كە وەكوو تاوان چاوی لێدەكرێ لە درێژەی ژیانی خۆینادا تووشی هاتوون.
*خەتەنەی ژنان:لانیكەم 200میلۆن ژن و كچ لە جیهاندا تووشی جۆرێك لە جۆرەكانی خەتەنە بوون.زۆربەی ئەو كچانە پێش ئەوەی تەمەنیان ببێت بە پێنج ساڵ خەتەنە كراون.لەم بوارەدا بێهۆش كردن یان سركردن زۆر جار ئەنجام نادرێ و ئێشێكی زۆری لەگەڵە و خوێنرێژی زۆر بە هۆی برینی لە ناكاو ئەندامی مێیینە یان رەگەخوێنبەرەكان ئیحتمالی هەیە رووبدات.عفونەتی ئەندامی مێیینەی ژن كە خەتەنە دەكرێ زۆرە و مەترسیدارە.خەتەنەی ژنان هەروەها دەبێتە هۆی چوونەسەری ئیحتمالی سزاریەن و خوێنبەربوون دوای مناڵبوون.كە ئەمە هەمووی ئاكامی ئەو شۆكەیە كە بە كەڵك وەرگرتن لە هێز لە كاتی خەتەنە كردن تووشی ژن دەبێت، بێ هۆكار نییە كە بەشێك لەو ژنانەی دوای خەتەنە تووشی كێشە بوون، پیان دەوترێ كە لە بوواری رەوانی تووشی كێشە بوون.
*پێكهێنانی ژیانی هاوبەشی مناڵان:لە هەموو جیهاندا تەقریبی 750میلۆن كچی ژێر 18سال بە ناچار تووشی ئەوە هاتوون كە ژیانی هاوبەش پێكبێنن و شوو بكەن.ئەو كچانەی كە ناچار دەكرێن بە تەمەنی كەم ژیانی هاوبەش پێكبێنن، زۆربەیان تووشی ئەوە دەبن كە زۆر زوو و لە تەمەنی ژێَر هەژدە ساڵی بە ئەزموونی دووگیانی تێپەر بن كە ئەوە خۆی هۆكارێكی گرینگە بۆ ئەوەی نەتووانن درێژە بە خوێندن بدەن،وەكوو دایك و هاوسەری، ئەو مناڵانە لە چاوچێوەی ماڵدا دەفەوتێن و ئیحتمالی ئەوەی كە تووشی توندوتیژی بنەماڵەیی بنە زۆر ۆزرە. پێكهێنانی ژیانی هاوبەشی مناڵان یەكێك لە رووخێنەرترین جۆرەكانی نایەكسانی رەگەزییە، چوونكەدەبێتە هۆی ئەوەی كە ژنان تووشی ئاستەنگی بن لە گەیشتن بەم هەڵ و ئیمكانەی كە دەبێتە هۆی دەركەوتنی توانیایی تاكەكەسیان.
*قاچاق و بازرگارنیكردن بە مرۆڤ:ژنان و كچان 71لەسەدی لە قوربانیانی قاچاقی مرۆڤ لە جیهاندا پێكدێنن.سێ لە سەر چواری ئەم قوربانییەكانی قاچاقی مناڵان،مناڵانی كچن.ژنان و كچان75لەسەدی قوربانیانی قاچاغی مرۆڤ پێكدێنن كە كەڵكی رەگەزیان لێوەردەگیرێ.
*بوون لە دەسەڵاتدا(دەسەڵاتی سیاسی):لە ساڵی 2016، تەنیا22,8 لەسەد لە نوێنەرانی پەرڵمان و پەرڵمانی وڵاتان لە ژنان پێكهاتووە.
ئەم خاڵانە تەنیا بەشێك لەو هەزارجیاوازییەی كە، كەڵكوەرگرتنی نەشیاو و بێ ئاگایییە كە ژنان رۆژانە تووشی دێن، مافی ژنان مافی مرۆڤە كە هەر تاكێك لە هەر كۆمەڵگایك تووشی پەشوكاوی دەكات و كاریتێدەكات.
سەرچاوە: اخبار روز
ئه‌م بابه‌ته 3807
جار خوێنراوه‌ته‌وه